Dịch Covid-19, nhớ về thời mua hàng bằng tem phiếu thời bao cấp

Ngày nay, hàng hóa phong phú, thực phẩm dôi dư nên ít người suy nghĩ về chuyện ăn như thời bao cấp. Khi tôi kể lại chuyện cũ, mấy đứa con tôi ngồi nghe mà mắt tròn mắt dẹt.

Năm 1980, vợ chồng tôi đều là cán bộ, công nhân viên nên có tiêu chuẩn tem phiếu. Để có được thực phẩm tươi bồi dưỡng cho vợ lúc sinh con, sau khi gom 3 tháng đủ tem 4 kg thịt của hai vợ chồng, 4 giờ sáng chủ nhật hôm đó, tôi đạp xe đến cửa hàng để xếp hàng nộp sổ. Cửa hàng còn đóng cửa im ỉm. Ai đến trước cứ úp sổ xuống nền, xếp chồng lên rồi lần lượt đến người kế tiếp, trên cùng là hòn gạch đè. Tất cả ngồi chờ, lâu lâu liếc xem cuốn sổ còn nằm đó hay không.

7 giờ sáng, cửa hàng mở cửa, chồng sổ được đưa vào bàn lật ngược lên, sổ dưới thành nằm lên trên và bắt đầu bán hàng. Mọi người cứ nôn nao hỏi, cô bán hàng vừa nhanh tay đưa chiếc dao to bản sáng choang lên “phập” xuống khúc xương, vừa nói: “Chờ nhá! Đừng hỏi nhiều. Đến lượt sẽ gọi tên!”.

Tôi, phần thì đói bụng, nóng ruột chờ đợi, vì nếu bỏ đi, khi đến lượt gọi tên không có coi như qua đến tuần sau mới mua được. Sổ tôi nộp xếp thứ 6 nhưng đến hơn 10 giờ mới nghe xướng tên. Sau khi đưa các tem cộng lại thành 4 kg thịt, cô bán hàng phán một câu: “Hết thịt, còn xương, quy đổi 2 kg xương bằng 1 kg thịt nhá!”. Tôi đành chấp nhận bỏ vào giỏ xách mang về. Má tôi hăm hở mở ra nhìn, tay lật đảo mấy miếng xương nói: “Thôi cũng được, có còn hơn không, lóc ít thịt nạc kho tiêu, còn xương nấu rục với đu đủ để mẹ nó ăn cho có sữa”.

Cuốn sổ gạo hồi đó quý hơn vàng. Nếu mất sổ gạo là coi như mấy tháng sau phải nhịn ăn để chờ lên tỉnh cấp sổ mới. Thấy ai đó buồn bã về chuyện gì, anh em thường giễu nhau câu: “Mặt lơ ngơ như mất sổ gạo”. Do vậy, cuốn sổ gạo được mọi người bảo quản, cất vào rương khóa kỹ như báu vật, có người còn ép ni lông, kẹp vào bìa cứng bọc ngoài để giữ gìn.

Việc mua gạo không phải dậy sớm, xếp hàng nộp sổ như mua thịt cá, vì hàng ngày cửa hàng đều bán. Thường thì sau khi tôi đẩy bao gạo về nhà, vợ tôi mở bao đổ gạo ra nia để sàng sảy. Nửa phần dưới gạo đã vón cục, mọt đen bay lên bám đầy người. Khi vo gạo để nấu, bóp nhẹ tay để hạt gạo không tan ra bột, gạt bớt phần gạo nổi bỏ đi để nấu cho heo. Nồi cơm khi nấu lên độn thêm mì lát hoặc khoai lang khô mà mùi gạo mọt cứ còn hăng hắc.

Những năm sau này, đất nước đổi mới, xóa bỏ bao cấp, nguồn lương thực sản xuất theo chế độ khoán, hàng hóa được sản xuất nhiều và giá cả dần bình ổn. Theo đó, các công ty lương thực, công ty thương nghiệp cũng lặng lẽ giải thể và các loại tem phiếu, sổ gạo cũng lui dần vào quá vãng.

Ngày nay, khi bưng chén cơm trắng, miếng thịt ngon, đi chiếc xe máy là chuyện nhỏ của mỗi gia đình. Đôi lúc nghĩ đến thời “cổ tích” ta càng thấy thấm thía với những lớp người đã sống và làm việc trong thời kỳ bao cấp “gạo mọt, thịt chờ” nhưng vẫn ung dung, vui vẻ làm việc hết mình.

Đến lượt Q.Tân Bình, TP.HCM phát phiếu đi chợ theo ngày

Một số quận tại TP.HCM đã và đang bắt đầu phát phiếu đi siêu thị, cửa hàng cho người dân theo ngày.

Thẻ áp dụng cho người dân ở khu phổ 3, 8, 11 trên phường 13, Q.Tân Bình và chỉ áp dụng một lần cho một cửa hàng. Cửa hàng sẽ thu lại thẻ để phục vụ cho công tác điều tra dịch tễ. Kèm theo thẻ mua hàng hóa là danh sách liệt kê chi tiết 20 cửa hàng, siêu thị bán thực phẩm thiết yếu trên địa bàn phường 13 như cửa hàng 7-Elevent, Familymart, Bách Hóa Xanh, VinMart hay thậm chí có cả Concung.com – nơi thường được biết đến là cửa hàng chuyên bán đồ mẹ và em bé trước đây…
Cũng theo chị Thủy, tổ trưởng tổ dân phố dặn phiếu này chỉ áp dụng duy nhất đi mua thực phẩm trong ngày mai 15.7. Khi được hỏi những ngày sau đó thì sao và được trả lời “Chưa biết, sẽ thông báo sau”.

Việc phát phiếu đi siêu thị đã được Q.3 và sau đó là Q.10 thực hiện nhưng đều chia theo ngày chẵn, lẻ hoặc theo các ngày trong tuần như thứ hai, tư, sáu hay ba, năm, bảy và chủ nhật. Như vậy loại thẻ đi mua thực phẩm của Q.Tân Bình hiện nay có vẻ siết chặt hơn khi chỉ cho phép mỗi gia đình sử dụng để đi chợ trong ngày duy nhất.

Xếp hàng cả ngày

Những năm 80 của thế kỷ trước, tùy thuộc vào vị trí công việc, đặc thù nghề nghiệp mà cán bộ, công chức nhà nước cũng như người dân lao động được phát tem phiếu mua lương thực, thực phẩm với chế độ riêng.

Cán bộ cao cấp hưởng tiêu chuẩn đặc biệt A1; phiếu A dành cho bộ trưởng; thứ trưởng phiếu B; trưởng các cục, vụ, viện được hưởng phiếu C và có các cửa hàng phục vụ riêng tại phố Tông Đản, Nhà Thờ, Vân Hồ (Hà Nội)… Lúc bấy giờ dân gian có câu Tông Đản là của vua quan/ Nhà Thờ là của trung gian nịnh thần/ Đồng Xuân là của thương nhân/ Vỉa hè là của nhân dân anh hùng.

Thiếu niên Hà Nội thời bao cấp như anh Nhân ngoài đi học còn có nhiệm vụ đặt gạch ghi tên, xếp hàng giữ chỗ mua gạo, rau, thịt, cá cho bố mẹ. Tem phiếu, sổ gạo trở thành nguồn sống của mỗi gia đình, chẳng may bị móc trộm thì đói cả tháng. Mỗi lần mua hàng xong, mẹ anh Nhân lại bọc hai thứ ấy bằng mấy lượt nylon rồi cất kỹ trong buồng hoặc bỏ vào hòm khóa lại.“Tôi thật khâm phục Bộ Nội thương thời ấy nghĩ ra ma trận tem phiếu cho người dân, nào phiếu vải, phiếu đường, phiếu dầu, phiếu củi…”, anh Chu Quảng Nhân (43 tuổi, ở Trần Xuân Soạn, Hai Bà Trưng, Hà Nội) nhớ lại.

Anh Nhân hay đùa rằng lứa 7X lớn lên thời ấy là “thế hệ lùn đi vì gánh nước”. Cậu bé Nhân hơn 10 tuổi sau giờ học là ba chân bốn cẳng chạy về lấy thùng sắt tây đi hứng nước sạch phân phối ở vòi công cộng đầu phố. “Thời ấy, xếp hàng lấy nước là cả một nghệ thuật, miệng thì cười toe toét nói chuyện với lũ bạn, chân thì đá cái thùng của mình lên trước để lấy cho nhanh”, anh kể.

Ngày nào mất nước là hàng dãy thùng xếp ngay ngắn trên phố để “xí” chỗ mà không thấy người đâu, nhưng chỉ cần có nước là ngay lập tức đông như chợ vỡ. Ai để thùng mà không có mặt là bị chen ngang. Cảnh xếp thùng lấy nước có khi từ mờ sáng hôm trước đến nửa đêm hôm sau. Vòi nước công cộng đông nghịt người là nơi vo gạo, rửa rau của các bà, nơi tắm của cánh đàn ông và trẻ con.

Nhắc đến hai từ “bao cấp”, ông Nguyễn Xuân Thành ở 57A Hàng Bồ (Hoàn Kiếm) rùng mình nhớ lại cảnh xếp hàng cả ngày, đến đi tắm, đi vệ sinh cũng phải xếp. Nhà ông 8 người, chen chúc ở căn phòng 9,6 m2. Cả ngõ 12 hộ dân chung một khu bếp, đến giờ thổi cơm là ồn ào như chợ. Nhà đun bằng dầu, nhà nấu bằng mùn cưa, người quạt, người thổi, khói bốc mù mịt, nhóm được bếp thì mặt cũng ám đầy muội than, ho sù sụ vì khói.

Hơn 100 nhân khẩu mà có 3 nhà vệ sinh công cộng. Sáng sớm mỗi người cầm tờ báo xếp thành hàng dài. Có người chờ lâu quá không chịu nổi, chạy lên nhà xong lúc sau thấy đi làm, còn giải quyết kiểu gì thì không biết.

Đồng lương không đủ sống nên công chức, giáo viên ở thành phố rầm rộ nuôi lợn, nuôi gà như một cách cải thiện thu nhập. Nhà nhà nuôi lợn, người người nuôi lợn, nhà cao tầng tập thể cũng như nhà cấp bốn xập xệ. “Thủ trưởng lợn” được nuôi trong nhà tắm, nhà vệ sinh, được chăm bẵm cẩn thận, lợn ốm còn lo hơn chồng con ốm.Lo lợn ốm hơn lo chồng con

Phó giáo sư Văn Như Cương khi ấy là giảng viên Đại học Sư phạm Hà Nội. Đi Liên Xô về, ông bảo vệ thành công luận án và trở thành phó tiến sĩ, nhận lương 74 đồng mỗi tháng. Vợ chồng ông đi dạy chật vật nuôi ba đứa con. Gạt đi sĩ diện của trí thức, ông cũng nuôi lợn. Thức ăn là cuống rau, cám, bã rượu. Ông nhịn cả nước mắm phân phối để dành cho lợn mỗi khi kém ăn.

Mỗi tháng lợn tăng được vài kg, ông “quy thịt tính ra tiền” được hơn 70 đồng, đúng bằng lương ông thời ấy. Bạn bè đến chơi, thầy Cương bảo nhà có hai phó tiến sĩ, ông là một, con lợn là hai. Phó tiến sĩ Cương thi thoảng còn kêu ca, chứ “phó tiến sĩ” kia chỉ ăn và ủn ỉn.

Hồi ấy, nhiều nơi mời đi dạy thêm nhưng ông Cương quyết từ chối vì thấy “làm tiền” quá. “Có năm gần đến ngày giỗ bố, tôi không xoay được đồng nào làm mâm cơm mời họ hàng. Hết cách, thế rồi cũng phải đi dạy thêm”, ông kể. Xoay xở mãi, ông cũng lo mâm cơm cúng có rau và thịt, tích góp từ tiền dạy thêm và tem thịt của cả nhà một tháng.

Thời cả nước ăn mặc bằng tem phiếu, gạo mậu dịch nhiều khi mốc, hôi nhưng vẫn phải ăn. Có lần vợ đi xếp hàng mua gạo quá trưa chưa về, ông vay tiền hàng xóm để đong gạo chợ. Mặc cả xong, chuẩn bị trả tiền thì vợ hớt hải chạy ra bảo mua được gạo mậu dịch rồi.

“Bà bán gạo nài nỉ bảo thầy cứ thử ăn gạo này một lần xem có khác gạo mậu dịch không. Tôi bảo không, hồi nhỏ tôi từng ăn gạo này rồi, vẫn nhớ mùi cơm thơm lắm nhưng giờ thiếu tiền nên đành ăn gạo mậu dịch. Túng thiếu đến nỗi một cân gạo ở ngoài cũng không dám mua”, thầy Cương kể.

“Đẹp trai đi bộ không bằng mặt rỗ đi Lơ”

Những chiếc xe đạp Peugeot, Favorite, Supercub, Babetta được coi là “siêu xe” thời bao cấp. Xe mua về phải đi đăng ký số khung, rồi chờ công an cấp giấy chứng nhận sở hữu, cấp biển số. Anh chàng nào đi “siêu xe” đảm bảo tán gái bao giờ cũng thành công. Những tài sản giá trị trở thành câu cửa miệng Làm trai cho đáng nên trai/ Có Pha-vơ rít, có đài thắt lưng, hay Đẹp trai đi bộ không bằng mặt rỗ đi Lơ (Peugeot cá vàng)/ Mặt rỗ đi Lơ không bằng lưng gù đi Cub…

Bà Hoàng Thị Nụ (74 tuổi) vợ nguyên Chủ nhiệm văn phòng Quốc hội Vũ Mão kể, hồi đó chồng bà là Bí thư thứ nhất Trung ương Đoàn. Các con trai, con gái tuổi thiếu niên, sáng đi học, chiều đi xếp hàng lấy bánh mì, mua rau mậu dịch… Ông Vũ Mão hưởng tiêu chuẩn phiếu C nên được ưu tiên mua gạo ở cửa hàng 35 Ngô Quyền. Gạo mang về lại san sẻ cho bạn bè trong tập thể Trung ương Đoàn (31 Trương Hán Siêu) nếu họ chưa mua được. Sau nhà nào mua được lại trả, cứ đùm bọc qua những ngày khó khăn nhất.

Có năm, các kho lương thực ở Hà Nội cạn kiệt, cả nước chạy ăn từng bữa, ăn bo bo thay cơm. “Khi đó tôi đi học bên Liên Xô. Bọn trẻ ở nhà đang tuổi lớn, ăn bo bo đến ám ảnh. Có cái xe đạp của Tiệp Khắc giá trị nhất, thế là bố con ông ấy phải bán đi mua mấy chục cân gạo cầm cự”, bà kể.

Bà Nguyễn Thị Bạn (84 tuổi) trước là cán bộ xã Quảng An (Tây Hồ, Hà Nội) dành dụm hơn 5 năm được một món tiền, nhờ cô cháu chuyên buôn đồ trên chợ Đồng Xuân mua cho chiếc Peugeot 430 đồng, giá trị bằng một cây vàng. “Cái cảm giác đi xe máy xịn hay ôtô sang bây giờ cũng thường thôi, không sướng bằng lần đầu tiên được đi xe Peugeot hồi đó đâu”, bà nói.

Một hôm, cậu cháu trai mượn xe đi tập làm xước. Xót của, bà Bạn đem chiếc Peugeot về, lau một lượt khăn ướt, thêm lượt khăn khô rồi… đóng hộp cất đi. Cách đây 10 năm, khi Bảo tàng dân tộc học mở cuộc triển lãm Cuộc sống Hà Nội thời bao cấp, chiếc Peugeot được bán cho bảo tàng với giá 3 triệu đồng. Giờ chiếc xe đang được trưng bày tại Bảo tàng Hà Nội, vẫn còn nguyên.

Với hàng triệu người, thời bao cấp là một miền ký ức vừa muốn quên đi nhưng cũng thật đáng để nhớ. “Những năm tháng ai cũng khổ như nhau nên thấy cái khổ của mình bình thường lắm. Nhớ nhất có lẽ là tình cảm trong sáng của con người thời ấy và khoảng cách giữa giàu nghèo không quá xa xôi”, PGS Văn Như Cương nói.